Σχετικά με την πατριαρχική φύση του θεσμού της οικογένειας

Ernest Borneman, Das Patriarchat, «Οι πατέρες του Νέου Κόσμου», κεφάλαιο 9

Η μετάβαση από την λεγόμενη μητριαρχία στην πατριαρχία, και ιδιαίτερα από το πατρογραμμικό γένος στην πατρογραμμική οικογένεια, ήταν μια εξαιρετικά πολύπλοκη και μακρόχρονη διαδικασία, στην οποία διατηρήθηκαν πεισματικά διάφορα κατάλοιπα της «μητριαρχίας». Ενώ η γυναίκα, με τον καινούργιο θεσμό του γάμου, περνούσε στο γένος του συζύγου της, ο σύζυγος έμενε συχνά μέλος του γένους της μητέρας του. Και όχι μόνο αυτό, αλλά και τα παιδιά ανήκαν μερικές φορές στο γένος της μητέρας τους. Έτσι, παρόλο που σύμφωνα με το νέο γενεαλογικό σύστημα είχαν γεννηθεί στο γένος του πατέρα τους, περνούσαν στη διαδικασία του θείου τους, του αδελφού της μητέρας τους. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η «οικογένεια» της μεταβατικής περιόδου είχε πολύ αλλόκοτη σύνθεση: την αποτελούσαν άνδρες με τις γυναίκες τους, όχι όμως τα παιδιά τους, επειδή αυτά ανήκαν στον θείο, παρά οι ανεψιοί και οι ανεψιές, γιατί αυτοί είχαν με τον οικογενειάρχη την ίδια σχέση που είχαν τα παιδιά του με τον αδελφό της γυναίκας του.

Η αφέλεια, με την οποία ακόμα και μεγάλοι ιστορικοί παράκαμψαν αυτές τις αλήθειες, έγινε αντιληπτή μόνο χάρη στην εργασία των εθνολόγων, γιατί αυτοί οι τελευταίοι είχαν μάθει να μην προβάλλουν ποτέ ιδιαίτερα γνωρίσματα του δικού τους πολιτισμού σε άλλους πολιτισμούς. Όπως ήταν φυσικό, ο αρχηγός μιας τέτοιας παραφυάδας του γένους στη μεταβατική περίοδο ήταν ήδη ο γεροντότερος άνδρας. Αλλά και η παντρεμένη γυναίκα δεν χωρίστηκε αμέσως και ολοκληρωτικά από το γένος της. Απεναντίας, διατήρησε ένα στενό δεσμό μαζί του, ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια. Αυτό φαίνεται π.χ. από το γεγονός ότι συχνά επέστρεφε για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα στο γένος της, όπου και έπρεπε πάντα να γεννήσει. Μόνο μετά τον τοκετό γύριζε στο σπίτι του άνδρα της και έμενε εκεί για κάμποσο καιρό. Αλλά στη διάρκεια αυτής τις επιλόχειας φάσης διατηρούσε ένα μεγάλο βαθμό ανεξαρτησίας και απομόνωσης, είχε δικό της, ξεχωριστό κατάλυμα και δεν ερχόταν σε σεξουαλική επαφή με τον σύζυγό της.

Μόνο όταν το πατρικό δίκαιο ενσωμάτωσε τα παιδιά ολότελα στο γένος του πατέρα δημιουργήθηκε η πραγματική οικογένεια, γιατί μόνο με αυτό τον τρόπο η μητέρα είχε αποξενωθεί από τα παιδιά της και τα παιδιά από τη μητέρα. Ότι είχε αρχίσει με σκοπό τη δημιουργία παιδιών αναμφισβήτητης πατρότητας, είχε γίνει τώρα πηγή ενός εξουσιαστικού φρονήματος. Γιατί μόνο ο συνδυασμός της αροτρίωσης[1] με την κτηνοτροφία μπορούσε να παράγει τα πλεονάσματα εκείνα που θα εξασφάλιζαν τις προϋποθέσεις αφενός για την κυριαρχία του άνδρα πάνω στη γυναίκα και το παιδί, αφετέρου για την κυριαρχία της μίας τάξης πάνω στην άλλη. Αν οι κοινωνία έπρεπε να διαλυθεί εξαιτίας του ταξικού κατακερματισμού, έπρεπε να δημιουργήσει μια εξουσία που από τη μια να στέκει πάνω από της τάξεις, από την άλλη όμως να εκπληρώνει τη θέληση της κυρίαρχης τάξης: αυτό ήταν το κράτος˙ και ο θεσμός που ανέλαβε να καλλιεργήσει το σεβασμό για το κράτος και την υπακοή στα όργανα του ήταν η οικογένεια. Αυτή ήταν η ιστορική λειτουργία της.

Μαθαίνοντας στο παιδί να σέβεται τους γονείς του, η οικογένεια του ενέπνεε σεβασμό για το κράτος «του». Απαιτώντας από το παιδί υπακοή, του ενέπνεε υπακοή στα όργανα του κράτους. Αντίθετα με τα παιδαγωγικά όργανα της γενοταγούς κοινωνίας, που προσπαθούσαν να κάνουν το παιδί ανεξάρτητο όσο το δυνατόν γρηγορότερα, η οικογένεια δημιούργησε ισόβιες εξαρτήσεις από την εξουσία. Αντίθετα με το γένος, που εμφανιζόταν στο παιδί πάντα με συλλογική μορφή και έτσι εμπόδιζε κάθε πρόσδεσή του σε ένα μεμονωμένο εξουσιαστικό πρόσωπο, η οικογένεια δίδασκε το φόβο μπροστά στην εξουσία. Αντίθετα με το γένος, που δε γνώριζε κανένα σωφρονιστικό μηχανισμό, η οικογένεια μάθαινε στο παιδί να φοβάται την τιμωρία. Αντίθετα με το γένος, που δεν γνώριζε την ατομική ιδιοκτησία, η οικογένεια δημιουργούσε εξάρτηση από την ιδιοκτησία του πατέρα, που το παιδί έπρεπε να υπακούει, αν ήθελε να τον κληρονομήσει. Αντίθετα με το γένος, που φρόντιζε ισόμερα για όλα του τα μέλη, η οικογένεια ανάτρεφε τα παιδιά της σύμφωνα με την αρχή της «δικαιοσύνης»: το παιδί εισέπραττε μόνο τόση αγάπη όση «άξιζε». Κάθε πράξη του παιδιού ζυγιζόταν με το καντάρι˙ οι γονείς το «αντάμειβαν» ή το τιμωρούσαν ανάλογα με τις επιδόσεις του.

Έτσι η οικογένεια αποτέλεσε ένα καταρχήν αρνητικό, καταστροφικό όργανο που αντικαθιστούσε την αγάπη με το φόβο, την ανεξαρτησία με την εξάρτηση, τη μεγαλοψυχία με την ισχυρογνωμοσύνη, την παραγωγή με την κατανάλωση. Ήταν η μεγαλύτερη ηθική κατάπτωση στην ιστορία των γενεαλογικών συστημάτων ως εκείνη τη στιγμή.

---

[1] Στα τέλη της 3^ης χιλιετηρίδας π.Χ. μπορούμε να δούμε το άροτρο να διαδίδεται από την Πρόσω Ασία προς τη Σκανδιναβία ακολουθώντας κατά πόδας μια βαλκανο-δουνάβια μετανάστευση. Το περίφημο άροτρο του Walle (ανατολική Φριζία) είναι ένα γνήσιο μεσογειακό άροτρο με διπλό λαιμό του οποίου η χρονολόγηση με γυρεόκοκκους δείχνει ότι το εργαλείο αυτό ανήκει στη πρώιμη νεολιθική, αν όχι στη μεσολιθική εποχή.