Μέχρι την προχωριμένη νεολιθική επόχη (έτος ≤ 2000 πΧ) όπου η επιβίωση των κοινοτήτων στηριζόταν ακόμα στην τροφοσυλλογή και τη γεωργία υπήρχε κοινοκτημοσύνη του εδάφους η οποία κατά κάποιο τρόπο ένωνε τις γεωργικές φυλές σε συνεκτικές κοινότητες με απόλυτη ισότητα μεταξύ των μελών τους. Αντίθετα η κοινοκτημοσύνη του κοπαδιού αφορούσε κάτι που μπορούσε να πολλαπλασιαστεί από μόνο του, και αυτή η ανακάλυψη οδήγησε αργά ή γρήγορα όλους τους ποιμενικούς λαούς στη σκέψη ότι μπορεί κανείς να αποκτήσει κάτι με άλλα μέσα εκτός από τη δική του εργασία.
Η πατριαρχική δομή του γένους, που είχε προκύψει πολύ νωρίς από την υπεροχή του άνδρα ως παραγωγού τροφής, υπέβαλλέ στον πατέρα τη σκέψη να φροντίζει τους γιούς του (που με την πατρογραμμική γενεαλογία άνηκαν στο δικό του γένος) ακόμα και μετά το θάνατό του. Η κτηνοτροφία γεννάει πολύ πιο εύκολα από όσο η γεωργία την ιδέα της επίδοσης. Ταυτόχρονα, όμως, η κτηνοτροφία γεννάει πολύ ευκολότερα την ιδέα της κληροδοσίας, γιατί ένα χωράφι δεν μπορεί να μοιραστεί απεριόριστα: αν τα μερίδια γίνουν πολύ μικρά, χάνουν την αξία τους ως καλλιεργήσιμης γης. Γι' αυτό η ιδέα της κληροδοσίας της γης γεννήθηκε πολύ αργά στους γεωργούς, ενώ στους κτηνοτρόφους η ιδέα της διανομής του κοπαδιού γεννήθηκε πολύ νωρίς, αφού σχεδόν κάθε γένος είχε περισσότερα ζώα παρά παιδιά και έτσι σε κάθε παιδί αναλογούσαν πάντα αρκετά ζώα ώστε να μπορεί αργότερα να δημιουργήσει από αυτά ένα καινούργιο κοπάδι. Έτσι, από τον ιδιόμορφο συνδιασμό της αυτοαναπαραγωγής των κατοικίδιων ζώων, της δυνατότητας της μοιρασιάς του κοπαδιού και της πατρογραμμικής γενεαλογίας προέκυψε η ιδέα του κληρονομικού δικαιώματος.
Αυτό όμως που κληροδοτούσε ο πατέρας στα παιδιά του ήταν μια ολότελα διαφορετική μορφή κατοχής από εκείνη που αφορούσε τα ρούχα, τα στολίδια και τα απλά εργαλεία. Γιατί, ενώ όλα αυτά χρησίμευαν μόνο στην ιδιωτική διασκέδαση ή στην κοινή δραστηριότητα των ατόμων, το κοπάδι ήταν κάτι που δημιουργούσε ΥΠΕΡΑΞΙΑ. Και με την ανακάλυψη των παραγωγικών μέσων που δημιουργούν υπεραξία, η ατομική κατοχή μετατράπηκε σε ατομική ιδιοκτησία, ενώ η ιδιοποίηση των φυσικών προϊόντων έγινε εκμετάλλευση άλλων ανθρώπων. Αν η συνειδητοποίηση του ατόμου ότι είναι κάτι ξεχωριστό από την κοινότητα και δυνητικά αντίθετο της ήταν το προπατορικό αμάρτημα, τότε η ανακάλυψη της ατομικής ιδιοκτησίας ήταν η οριστική απώλεια της θείας χάρης, γιατί μαζί με αυτήν άρχισε και η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και η διάσπαση της κοινωνίας σε τάξεις που καταπίεζαν η μία την άλλη.
[...]
Ήταν λοιπόν ικανή, η νέα αυτή "κοινωνική" κατάσταση της ύστερης νεολιθικής επόχής ανθεκτική στο χρόνο; Και αν ναι, ποιές ηταν οι προεκτάσεις τις και η εφαρμοστική της ικανότητα στην αρχαία ελλάδα;
Στην Αττική τα άτομα ζούσαν χωρισμένοι κατά γένη σε οχυρωμένους οικισμούς -κέντρα συνασπισμών από γένη, φατριών και φυλών. Με την ανάπτυξη του εμπορίου, η κοινωνική οργάνωση έπαψε να καθορίζεται από τη φυλή και πήρε χωροταξικό χαρακτήρα. Σιγά σιγά ολόκληρη η Αττική ενώθηκε σε μια ομοσπονδία με κέντρο τον μεγαλύτερο οικισμό -την Αθήνα. Χάρη στις νέες κοινωνικές συνθήκες που δεν περιορίζονταν από κανενός είδους παραδόσεις, το εμπόριο και η βιοτεχνία αναπτύχθηκαν πολύ γρηγορότερα από όσο η γεωργία. Η νέα αυτή τάξη άρχισε να οργανώνεται «ανοργάνωτα» και να συσπειρώνει τους από κάτω ενάντια στην τάξη των ευγενών.
Μετά την αποτυχημένη προσπάθεια εγκαθύδρισης τυραννίδας από τον Κύλωνα, γαμπρού του τυρράνου των Μεγάρων Θεογένη και αρχηγού του λαικού κινήματος, γύρω στο 630 πΧ, οι αγρότες οι οποίοι δεν ήταν ακόμη πολεμικά οργανωμένοι εξοντώθηκαν. Χρόνια ύστερα οι απόγονοι τους περιόρισαν τις διεκδικήσεις τους σε ένα ζήτημα, στο οποίο μπορούσαν να συμφωνήσουν οι περισσότεροι αθηναίοι: τη θέσπιση ενός ενιαίου, δημόσιου, γραπτού νόμου, που να προσδιορίζει με σαφήνεια τις σχέσεις των τάξεων ανάμεσα τους.
Μετά από 27 περίπου χρόνια σχεδόν καθημερινών ταραχών έπειτα από την εφαρμογή των «δρακόντειων νόμων» το 621 πΧ, η κυβέρνηση της Αθήνας αναθέτει στον διασημότερο ποιητή και στοχαστή της πόλης, τον Σόλωνα, να κάνει βαθιές μεταρρυθμίσεις στον κοινωνικό και τον πολιτικό τομέα. Τα νομοθετίματα του Σόλωνα ήταν σχετικώς μετριοπαθή, μιας και από τη μια μεριά ανήκε σε παλιά αριστοκρατική οικογένεια, από την άλλη όμως μεριά είχε ξεπέσει οικονομικά και στα έργα του κατηγορούσε τους ολιογαρχικούς για τη φιλαργυρία και την κερδομανία τους.
Σε έναν τομέα όμως ήταν ρηξικέλευθος: στο κληρονομικό δίκαιο. Ως την εποχή του Σόλωνα δεν υπήρχε δυνατότητα στο ελληνικό δίκαιο να κληροδοτήσει κανείς την περιουσία του· όχι επειδή αμφισβητούσε κανείς αυτό το δικαίωμα, παρά για τον απλούστατο λόγο ότι η αντίληψη για την ατομική ιδιοκτησία δεν είχε προχωρήσει ακόμα πιο πέρα από τη μεταβίβαση στον πλησιέστερο εξ αίματος συγγενή. Τόσο στο μητρογραμμικό όσο και στο πατρογραμμικό γένος, καθώς επίσης και στο νέο σύστημα της πατρωνυμίας, ίσχυε ο νόμος της εξ αίματος συγγένειας· άλλοι τον εφάρμοζαν στο ένα γενεαλογικό σύστημα, άλλοι στο άλλο, αλλά η ιδέα της ελεύθερης διάθεσης της ιδιοκτησίας ήταν προϊόν της πόλης, με τις νέες μορφές εμπορίου και της εκμετάλλευσης που γεννήθηκαν σε αυτήν.
Οι σολώνειοι νόμοι επέτρεπαν, για πρώτη φορά στην ιστορία της Δύσης, σε έναν άνδρα να αποφασίζει για την τύχη της ιδιοκτησίας του ακόμη και μετά το θάνατό του. Αυτό προϋποθέτει μια πολύ ανεπτυγμένη συνείδηση της ιδιοκτησίας -μια συνείδηση που ήταν ολότελα ξένη στην κοινωνία της φυλής και μπορούσε να προκύψει μόνο από τις οικονομικές συνθήκες της πόλης. Πριν την εποχή του Σόλωνα, αν κάποιος πέθαινε άτεκνος, η περιουσία του περιερχόταν στα μέλη του γένους του, και το ίδιο συνέβαινε και μετά τον Σόλωνα, αν ο μακαρίτης δεν είχε κάνει χρήση ενός νέου σολώνειου θεσμού: «της τελευταίας θέλησης», δηλαδή της διαθήκης. Όταν λοιπόν ο Σόλων επέτρεψε στον ιδιοκτήτη να διαθέτει ελεύθερα την περιουσία του με τη σύνταξη της διαθήκης, αν δεν είχε παιδία, κάρφωσε το πρώτο καρφί στο φέρετρο της ίδιας του της τάξης. Γιατί η αριστοκρατία ήταν ο τελευταίος κληρονόμος της κοινωνίας της φυλής, η κοινωνία της φυλής(tribe) βασιζόταν στη συλλογική ιδιοκτησία και η συλλογική ιδιοκτησία δε συμβιβαζόταν με την ιδιόβουλη μεταβίβαση της ατομικής ιδιοκτησίας. Όπως τονίζει και ο Bebel στο Die Frau und der Sozialismus: «Βλέπουμε ότι ο άνθρωπος δεν εξουσιάζει την ιδιοκτησία, παρά η ιδιοκτησία τον εξουσιάζει και γίνεται αφέντρα του».
Βιβλιογραφία:
- Borneman, E., Das Patriarchat
- Harrisson, J.E., Themis: A study in Greek Social Origins
- Jones, J.W., The Law and Lagal Theory of the Greeks
- Hodges, H., Technology in the Ancient World
- Finley, M.I., The Ancient Economy
Comments
Post a Comment